Салбар Музей

Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв Хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Ю.Цэдэнбал 1969 онд Зуунмодны ам Манзуширын хийдийн туурьтай танилцаад музей байгуулж, Зуунмодны амыг тохижуулах албан даалгавар өгсөн ба тэрхүү албан даалгаврыг хэрэгжүүлэхийн тулд барилгын ажлыг 1970 - 1971 онд дуусгаж, Төв аймгийн Ардын Депутатуудын Хорооны Гүйцэтгэх Зөвлөлийн шийдвэрээр 1972 онд байгалийн музейг ашиглалтад оруулсан.

Тус музейд “Орон нутаг судлах” музейн эрхлэгчээр ажиллаж байсан БНМАУ-ын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зураач, барималч Д.Шагдарсүрэнгийн урласан бүтээлүүд, сэтгүүлч, сурвалжлагч О.Сумьяагийн модон сийлбэрүүд, Монгол улсын Соёлын гавъяат зүтгэлтэн, улсын анчдын нийгэмлэгийн гишүүн, байгалийн түүхийн музейн мастер чихмэлчин Я.Цэвэл, Д.Дагиймаа нарын хийсэн амьтдын чихмэлүүд дэглэгдсэн. Мөн музейн гадна Манай Эриний VI-VIII зуунд холбогдох Түрэгийн үед хамаарах хүн чулуу, газар тариалангийн үйлдвэрлэлд хэрэглэж байсан Тээрмийн чулуун дурсгалууд байдаг.

Мөн тус музейд Д. Шагдарсүрэнгийн говийн чулуу, голын хайрга, шилний үйрмэг, самар зэрэг байгалийн бүтээлүүдийг ашиглаж хийсэн наамлууд, эрвээхэйн далавчаар хийсэн тогос, самрын боргоцойгоор хийсэн буга зэрэг дахин давтагдашгүй дүрслэх урлагийн олон бүтээлүүд нь одоог хүртэл үзүүллэгт дэглэгдэж иргэд олон нийтэд хүрсээр байна. Байгалийн музейн гадна орших том хүрэл, зэс тогоог Д.Шагдарсүрэн Туулын гүний хүрээнээс авчирч байрлуулсан нь музейн гол үзмэрийн нэг болж үзэгчдийн сонирхлыг татсаар байна.

Богдхан уулын өвөрт 200 гаруй жил оршсон Манзушир хийд нь XYIII- XX зууны эхэн үеийн Монголын томоохон хийдүүдийн нэг байсан бөгөөд одоо хийдийн туурь нь үлдсэн. Манзушир хутагтын зуны өргөө “Сэрүүн лаврин” музейг Түүх соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газраас 1989-1991 онд дахин барьж, Шашны музейг 1992 онд ашиглалтад оруулсан.

Тус музейд Манзуширийн хийдийн 1920-оод оны гэрэл зургууд, бурхан шашны холбогдолтой үзмэрүүд, хийдийн туурь болон хийдийн ар талын хадан дээрх бурхдын хөргүүд байдаг.

1733 онд Халх Монголын анхны Донхор Манзушир хутагт Агваанлувсанжамбалданзан лам долоон тангад ламын хамт нутаг шинжин яваад цагаан чулуугаар сийлсэн “Цагаан өвгөн”, хаш чулуу “Найдан” бурхан олдсонд “Билэг шинж үзэгдлээ” гэж үзэн ачит Дүйнхорын булгийн дэргэд Тулгат өвгөний буурь дээр шав тавьж богд ламын шан, сүжигтнүүдийн өргөл 800 лан мөнгөөр сүм бариулж эхлэн 1747 онд дуусгасан нь энэ хийдийн эхлэл болжээ. 1748 онд “Дашчойхорлон (Өлзийт номын хүрдэн хийд)” буюу Өвгөн лавринг, 1756 онд барьсан Цанидийн дуган, 1760 онд Бадам-Ёгын дацан, 1770 онд Шар хүрээ (Богдын залрах ордон), 1780 онд Хутагтын залрах Сэрүүн лаврин, 1866 онд баригдсан Машбат хэмээх оточ маарамбын дуган, 1892 онд Жүд, Манба дацан, Майдар, Сэрсэм гэсэн дацан сургууль зэрэг нийтдээ 17-21 ширхэг өвөрмөц хэв маяг бүхий өөр өөрийн онцлогийг хадгалсан сүм хийдтэй байжээ.

Уг хийдэд нандин шүтээн бурхан, цам майдарын гоёл чимэг зэрэг гайхамшигт бүтээл олон байсны нэг нь 1907 онд Манзушир хутагт Цэрэндоржийн захиалгаар дархан гэцүл Намжилдагвын 1460 лан алт, мөнгөөр бүтээсэн дэлхийд ганц алт мөнгөөр хийсэн “Сандуй жүд” буюу нууц хураангуйн үндэс, “Дорж зодов” буюу Очироор огтлогч судар нь одоо улсын төв санд Монголын хосгүй үнэт үзмэрийн нэг болон хадгалагдаж байна.

Мөн хийдийн хойд энгэрийн хад цохионд “Богд Зонхов”, “Цагаан өвгөн”, “Оточ Манал”, Мял богд”, “Бурхан багш” Цагаан, Ногоон Дари эх зэрэг олон бурхныг сийлж гонх саравчаар хамгаалсан нь одоог хүртэл хадгалагдаж ирсэн. Тус хийдийн туурь болон хадан дээрх бурхдыг МУЗГ-ын 2008 оны 175-р тогтоол, 2020 оны 13-р тогтоолоор тус тус хамгаалалтад авсан.